چنین شهرت دارد که معماری اسلامی بیشتر عوامل خود را از دوسنت کهن معماری یعنی معماری ایران از یک طرف و معماری بیزانس از طرف دیگر وام گرفته است. از زمانی که سرزمین های قلمرو امپراتوری ساسانی و بخش بزرگی از امپراتوری بیزانس به تصرف مسلمانان درآمد همه تجربیات و آگاهی های فنی این دو تمدن کهن در خدمت آیین نو قرار گرفت و گرنه آن چنان که می دانیم خانه پیامبر اکرم در مدینه که پس از قبا دومین مسجد نیز به شمار می آمد بنای ساده ای داشت که از چند ستون چوبی و یک طاق مرکب از شاخه های درختان و اندودی از گل ساخته شده بود. (1)

بر پایه اطلاعاتی که ما در اختیار داریم مساجد اولیه ایران را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

گروه نخست مساجدی که در متون کهن و تک نگاری های پیرامون شهرهای ایران از آن ها نام برده شده است؛ گروه دوم مساجدی که در حفاری های باستان شناسی در محوطه های دوران اسلامی آثاری از آن ها به دست آمده و گروه سوم مساجدی که با برخی اضافات از قرون اول هجری به جای مانده اند.

در بسیاری از مناطق دنیای اسلامی مکان های عبادی دوران قبل از اسلام به مسجد تبدیل شده.اند در ایران بر اساس نوشته مورخان اسلامی بسیاری از آتشکده های زرتشتی قدیمی به مسجد تبدیل گردیده اند که مسجد جامع نیشابور در قرن اول هجری نمونه ای از آن هاست. ابوعبدالله، حاکم نیشابوری در تاریخ نیشابور می نویسد: «چون عبدالله عامر رضی الله عنهما، نشابور [را] فتح کرد آتشکده قهندز را خراب کرد و به جای آن جامع ساخت و صحابه به آن درآمدند و به احکام دین فتوا دادند... و مسجد بی مناره بود تا این که مهلب به نشابور آمد بناء مناره فرمود در قهندز... اما مسجد جامع بزرگ و مقصوره بزرگ بلاخلاف ابومسلم مروزی بنا نهاد مساحت زمین جامع سی جریب بود و هزار ستون داشت [که] شصت هزار خلق به یک باره در وی نماز کردندی». (2)

مساجد ستون دار یا شبستانی بومسلمی به جز نیشابور در شهرهای دیگر خراسان نیز به وسیله او ساخته شد؛ از جمله مسجد مرو را که در این دوران مرکز حکومتی خراسان بود. این مسجد و دارالاماره مرو که در کنار آن قرار داشته تا دو قرن بعد نیز آباد بوده است. (3)

از مساجد اولیه خراسان که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده است، مسجد جامع تابران توس است. این بنا یکی از مساجد بومسلمی خراسان است.

براساس شواهد تاریخی این مسجد تا سال 791 ه- . ق . که میرانشاه، پسر دوم تیمور به شهرهای ولایت توس هجوم آورد و آن ها را نابود کرد پابرجا بوده است.

از مساجد دیگری که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده می توان از مسجد جامع سیراف در نزدیکی بندر طاهری در حاشیه خلیج فارس نام برد. این بندر در قرون اولیه هجری شکوفاترین بندر بازرگانی خلیج فارس بوده (4)، کلیه مسجدهای سیراف بر اساس دو نمونه اصلی طراحی شده اند؛ مسجد تک حجره ای با فضای واحد مرکزی که این گونه مسجد به صورت متصل به یکی از خانه ها یا در کنار مجتمعی در بازار ساخته شده است. مسجد مهمی که در سیراف باستان شناسان انگلیسی کشف کرده اند مسجدی است که یک حیاط مرکزی دارد و در اطراف آن حجره هایی قرار گرفته و ورودی های آن وضعیت خاصی را نسبت به محورها یا سمت های اصلی نشان نمی دهند. شکل کلی مساجد و حیاط مرکزی آن مربع است. مسجد سیراف، ساده ترین نمونه مسجد جمعه است که از محورهای اصلی و فرعی و چهار ایوان جانبی در آن اثری نیست و با وجود قرار گرفتن حیاط مرکزی در میان شبستان و حجره ها، خاصیت مرکزی بودن موجود در نمونه های تکامل یافته مساجد جمعه را ندارد عنصرهای تفکیک کننده و سمت دهنده به آن عبارت اند از مناره منبر و محراب (5).

دیگر نمونه مسجدهای اولیه که در حفاری های باستان شناسی شناسایی شده، مسجد جامع اصفهان در دوران اولیهٔ آن است که گالدیری آن را معرفی کرده است؛ اما از این بنا تنها پی های آن باقی مانده است. (6)

هرچند پیچیدگی تاریخ بعدی مسجد جامع اصفهان کار باستان شناسان را دشوارتر کرده است، آشکار است که احتمالاً یک مسجد چهلستون بزرگ (حدود 90×140 متر) در قرن سوم هجری ساخته شده و در قرن چهارم در روزگار آل بویه، نمای دیگری در اطراف صحن ایجاد شده است. (7)

پیش از این که مسجد جامع فهرج در 1349 به وسیلهٔ شادروان دکتر محمدکریم پیرنیا معرفی شود (8) فقط دو مسجد سرپا با نقشهٔ شبستانی که به اشتباه نقشه عربی نامیده شده در حالی که این نقشه در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد که در پست های بعدی به آن خواهیم پرداخت در ایران شناخته شده بود؛ یکی تاری خانه دامغان که به قرن دوم هجری منسوب است اما نه سقف اصلی آن به جامانده و نه جزئیات تزیینی آن، و دیگری مسجد جامع نائین (9) که آخرین نمونه این نوع مساجد است با سبکی تکامل یافته تر و تزییناتی زیبا. (10)

1- پیرامون مسجدالنبی و تاریخچه آن ر.ک: نجفی، سید محمد باقر، مدینه شناسی، Horst Ziethen، کلن، 1364، صص 29-63.

2- حاکم نیشابوری، ابو عبد الله، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، نشر آگه، تهران، 1375، ص217.

3- ر.ک: اصطخری ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، انتشارات علمی و ،فرهنگی ،تهران، 1368، ص206 . ابن حوقل صورة الارض ترجمه جعفر شعار بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1345، ص170.

4- پیرامون تاریخچه این بندر رک: سمسار، محمد حسن، جغرافیای تاریخی سیراف، انجمن آثار ملی، تهران، 1357.

5- ر.ک: فقیه، نسرین بندر سیراف شکل بندی شهر ایرانی در صدر اسلام در مجموعه معماری ایرانی گردآوری آسیه جوادی انتشارات مجرد، تهران، 1363، ج1، ص 183.

6- ر.ک: گالدیری اوژن، مسجد جامع اصفهان، میراث فرهنگی استان اصفهان، اصفهان، 1370، ج3، صص 13-16.

7- ر.ک: گالدیری اوژن، مسجد جامع اصفهان در دوره آل بویه ترجمه حسین علی سلطان زاده پسیان سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، تهران، بینا، صص 2-15

8- ر.ک: پیرنیا، محمدکریم، مسجد جامع فهرج، باستان شناسی و هنر ایران، ش5، 1349.

9- پیرامون مسجد تاری خانه رک گدار، آندره آثار ایران ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1371، ج 4، صص14-15.

10 پیرامون مسجد نائین رک گدار آندره، همان صص 16-17؛ گدار، آندره، هنرایران، ترجمه بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه ملی تهران 1358، صص 374-375. برای پژوهش های جدیدتر پیرامون مسجد جامع نائین رک سلطان زاده حسین نائین شهر هزاره های تاریخی دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران 1374

امام خمینی(ره):

اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلامی قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید. ترس از آمریکا و شوروی و این‌ها نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پست بکنید به اسلام؛ پشت بکنید به مساجد ... .

20تیر 1359

اولین کارکرد مسجد همانطور که از نامش پیداست، کارکرد عبادی است؛ اما نهاد آموزش و پرورش اسلام هم در مسجد شکل گرفت. پیامبر گرامی اسلام و اصحاب ایشان وقتی می‌خواستند قرآن را آموزش دهند، وقتی می‌خواستند احکام شرعی را برای مردم بیان کنند، مسجد پایگاه آنها بود.

این کارکرد مسجد تا قرن‌ها ادامه داشت. نه تنها در زمان رسالت حضرت، بلکه در دوره‌ی خلفا و در عهد امیرالمومنین(ع) و حتی در دوره‌ی سیاه بنی امیه و دوران بنی عباس، همیشه مسجد کارکرد آموزشی خود را حفظ کرده بود.

زوایایی در مساجد بزرگ برای علمای بزرگ و دانشمندان بزرگ وجود داشت که این‌ها کرسی درس اصلی شان را در مسجد برگزار می کردند. بنابراین در واقع می توان گفت بعد از کارکرد عبادی، کارکرد آموزشی مسجد، مهمترین و متداول ترین کارکرد مسجد در اسلام بوده است.

السُّجودُ منتَهَی الِعباده من بَنی آدَمَ[1]

مسجد یعنی جایگاه سجده و سجده منتها و اوج بندگی و عبادت انسان در مقابل حضرت پرودگار جل و علی است.

مسجد در فرهنگ دینی یادآور عبودیت، بندگی و خضوع در محضر پرودگار علی اعلی است، با وجود اینکه زمین با همه‌ی وسعتش می تواند محل سجده و عبادت ذات باری تعالی باشد«جُعِلَت لی الأرضُ مسجدا...»[2]، اما برترین و اصیل ترین مکان برای عبادت و تقرب به پرودگار مسجد است.

لذا اصلی‌ترین نشانه‌ی مسجد و محور تمام کارکردهای مسجد، ذکر و یاد خدای تبارک و تعالی و عبادت ذات بی متهای او می باشد. در آیات کلام الله وحی، از مسجد به عنوان جایگاه ذکر و یاد خداوند و محل ذکر اسماء حسنی او یاد می شود: «وَ مَساجِدُ یُذکَرُ فِیها اسمُ اللهِ کَثِیراً»[3]و از این روست که ظالم ترین فرد کسی است که مردم را از ذکر و عبادت خدا در مساجد محروم می کند«وَ مَن أظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَساجِدَالله أن یُذکَرَ فِیها اسمُه»[4] .

مسجد جایگاه عبادت خالصانه‌ی خداوند[5]،  محل نجوای صادقانه با معبود[6]، پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک[7]، زیارتگاه حضرت الله جل جلاله[8] و خانه‌ی نورانی حضرت پرودگار[9] است.

امیرحسین احمدنیا – 16 رجب 1442 هـ . ق

حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه):

مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود، این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد، این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند؛ این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.[1]

مسجد ابتکار دین مبین اسلام در آغازین روزهای ولادت و کانون مرکزی جامعه اسلامی در تصمیم‌گیری، فرهنگ‌سازی، مدیریت و مرجع رفع مشکلات حکومت و مردم در جامعه‌ی‌اسلامی بر محور نماز و ذکر و دعا بوده است.