عنوان: کارکرد عبادی و معنوی مساجد در اسلام

چکیده

مساجد در اسلام به‌ عنوان مراکزی مقدس و کانون‌های نورانی شناخته ‌می‌شوند که نقش پررنگی در تقویت ارتباط بندگان با خداوند ایفا می‌کنند. کارکرد عبادی-معنوی مساجد شامل برگزاری نمازهای جماعت، ترویج مناجات گروهی و فردی، برگزاری آیین‌های عبادی، تفسیر قرآن و تلاش برای ایجاد آرامش درونی مؤمنین است. با بررسی آموزه‌های قرآنی و حدیثی و سخنان امامین انقلاب، این مقاله به تحلیل جامع نقش عبادی مساجد پرداخته و بر تأثیرات آن در ایجاد معنویت فردی و شرافت جمعی تأکید دارد.

مقدمه

مساجد به ‌عنوان خانه‌های خداوند در زمین، مکانی برای عبادت و وسیله‌ای برای آرامش روحی و نزدیکی معنوی انسان‌ها با پروردگار هستند. از همان ابتدای ظهور اسلام، مساجد علاوه بر اینکه مکان اقامه نماز بودند، بستری برای تجلی معنویت و ارتباط جمعی بندگان خدا به شمار می‌رفتند. در طول تاریخ اسلام، هیچ نهاد دینی و اجتماعی به ‌اندازه مسجد در شکل‌گیری تربیت عبادی و تقویت اتحاد معنوی جامعه تأثیرگذار نبوده است. از منظر قرآن کریم، روایات اهل بیت (ع)، و توصیه‌های رهبری، مساجد جایگاهی خاص در هدایت انسان به ‌سوی کمال تعالی و عبودیت دارند.

کلمات کلیدی

مسجد، عبادت، معنویت، نماز جماعت، مناجات، آرامش درونی، قرآن، معنویت جمعی.

آیات و روایات

1. مسجد به ‌مثابه خانه خداوند:
   خداوند در قرآن فرموده است:

   «وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا.»
   (مساجد از آنِ خداوند هستند، پس هیچ کس را همراه او نخوانید.) (سوره جن، آیه 18)

2. فضیلت حضور در مسجد:
   پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

   «هرکس به سوی مسجد برود برای اقامه نماز، خداوند به هر گامی که برمی‌دارد، یک حسنه برای او می‌نویسد و یک گناه از او محو می‌نماید.»
   (بحارالانوار، ج 79، ص 198)

3. نماز در مساجد خاص:
   امام صادق (ع) فرمودند:

   «عَلَیْکُمْ بِإِتْیانِ الْمَساجِدِ… وَمَنْ أَتاها مُتَطَهِّراً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ زَائِرِهِ.»
   (بر شما باد به حضور در مساجد؛ هرکس پاکیزه وارد مسجد شود، در زمره زائران الهی نوشته می‌شود.) (امالی صدوق، ص 359)

سخنان امامین انقلاب

1. امام خمینی (ره):

   «مسجد مرکز فعالیت‌های اسلامی است؛ نماز، عبادت، دعا و تقویت ایمان از مسجد آغاز می‌شود و مسلمان در این مکان مقدس به سازندگی روحی و اخلاقی می‌پردازد.»
   (صحیفه امام، ج 6، ص 23)

2. مقام معظم رهبری:

   «مساجد سنگرهای معنویت و عبادت‌اند. این سنگرها قلب‌های انسان‌ها را به ‌سمت خداوند سوق می‌دهند و تربیت بندگان خاص خدا در این مراکز انجام می‌شود.»
   (بیانات مقام معظم رهبری، 1370/04/18)

توضیح این کارکرد عبادی-معنوی

مساجد در اسلام جایگاه ویژه‌ای به ‌عنوان محل عبادت فردی و تجلی معنویت جمعی دارند. این کارکرد به ‌گونه‌ای است که فرد هنگام ورود به مسجد، خود را در مکانی مقدس می‌یابد و آمادگی روحی برای ارتباط با خداوند پیدا می‌کند. مهم‌ترین ابعاد این کارکرد در ادامه بررسی می‌شوند:

1. نماز جماعت و نماد عبودیّت جمعی

نماز جماعت از شاخص‌ترین عبادات اسلامی است که به تقدس مساجد می‌افزاید. عبادت گروهی در مسجد موجب تقویت همبستگی اجتماعی، افزایش خشوع و یادآوری اهمیت اجتماع در اسلام می‌شود. نماز جماعت نشان‌دهنده وحدت امت اسلامی بوده و رابطه میان عبد و معبود را به ‌صورت هماهنگ تقویت می‌کند. امام صادق (ع) در این باره فرموده‌اند:

«نماز جماعت از بزرگ‌ترین شعائر دین و تقویت ایمان دسته‌جمعی است.» (وسائل الشیعه، ج 5، ص 69)

2. مناجات‌های فردی و جمعی در شبانه‌روز

مساجد محوری‌ترین کانون مناجات و خلوت بندگان با خدا هستند. خواندن قرآن، اذکار معنوی، و دعاهای دسته‌جمعی در مساجد، دریچه‌ای به سمت معنویت و نزدیکی به مقام ربوبی است. از جمله اعمال توصیه‌شده در مسجد، احیای شب‌های قدر در کنار دیگران است که تجلی وحدت عبادت‌بنیاد محسوب می‌شود. پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

«دو رکعت نماز در دل شب پیش من از دنیا و آنچه در آن است محبوب‌تر است.» (بحارالانوار، ج 6، ص 249)

3. تقویت آرامش درونی و معنوی در مسجد

عبادت در مسجد باعث آرامش روح و روان انسان می‌شود. نور معنوی این مکان مقدس، فرد را از دغدغه‌های دنیوی رها کرده و ذهن او را برای رسیدن به تعالی روحی آماده می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید:

«فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ.»
(در آن [مساجد] مردانی هستند که علاقه به پاکیزگی دارند و خداوند پاکیزگان را دوست می‌دارد.) (سوره توبه، آیه 108)

4. آموزش نماز و عبادات

یکی از کارکردهای عبادی مساجد آموزش صحیح نماز و احکام عبادی است. حضور افراد مختلف در مسجد، امکان انتقال فضائل عبادی و تجربیات عملی را فراهم می‌آورد و افراد ناآشنا به احکام به روشنی احکام آگاه می‌شوند.

5. احیای مناسبت‌های عبادی

مناسبت‌هایی مانند شب‌های قدر، ایام عیدهای فطر و قربان، و برگزاری نمازهای عید، فرصت‌هایی برای افزایش برکات معنوی مساجد است. این برنامه‌ها، همراه با حضور گسترده مردم، معنویت مسجد را ارتقا داده و روحیه مشارکت اجتماعی را تقویت می‌کند.

نتیجه‌گیری

کارکرد عبادی مساجد به‌عنوان مهم‌ترین جنبه زندگی اسلامی، محوری‌ترین نقش را در تقویت ایمان، عبادت، و معنویت افراد دارد. مساجد نه ‌تنها ارتباط فرد با خدا را تقویت می‌کنند بلکه بستری برای تقویت پیوندهای اجتماعی و معنویت جمعی محسوب می‌شوند. در جهانی که انسان‌ها بیشتر دچار بحران روحی و معنوی هستند، نقش مساجد به مثابه مأمنی برای عبادت و آرامش، بیش از گذشته اهمیت پیدا کرده است. توجه به این نقش والا، مستلزم احیای مساجد و تقویت کارکرد عبادی-معنوی آن‌ها در جوامع اسلامی است.

منابع:

• قرآن کریم.
• بحارالانوار.
• وسائل الشیعه.
• صحیفه امام.
• بیانات مقام معظم رهبری.

چنین شهرت دارد که معماری اسلامی بیشتر عوامل خود را از دوسنت کهن معماری یعنی معماری ایران از یک طرف و معماری بیزانس از طرف دیگر وام گرفته است. از زمانی که سرزمین های قلمرو امپراتوری ساسانی و بخش بزرگی از امپراتوری بیزانس به تصرف مسلمانان درآمد همه تجربیات و آگاهی های فنی این دو تمدن کهن در خدمت آیین نو قرار گرفت و گرنه آن چنان که می دانیم خانه پیامبر اکرم در مدینه که پس از قبا دومین مسجد نیز به شمار می آمد بنای ساده ای داشت که از چند ستون چوبی و یک طاق مرکب از شاخه های درختان و اندودی از گل ساخته شده بود. (1)

بر پایه اطلاعاتی که ما در اختیار داریم مساجد اولیه ایران را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

گروه نخست مساجدی که در متون کهن و تک نگاری های پیرامون شهرهای ایران از آن ها نام برده شده است؛ گروه دوم مساجدی که در حفاری های باستان شناسی در محوطه های دوران اسلامی آثاری از آن ها به دست آمده و گروه سوم مساجدی که با برخی اضافات از قرون اول هجری به جای مانده اند.

در بسیاری از مناطق دنیای اسلامی مکان های عبادی دوران قبل از اسلام به مسجد تبدیل شده.اند در ایران بر اساس نوشته مورخان اسلامی بسیاری از آتشکده های زرتشتی قدیمی به مسجد تبدیل گردیده اند که مسجد جامع نیشابور در قرن اول هجری نمونه ای از آن هاست. ابوعبدالله، حاکم نیشابوری در تاریخ نیشابور می نویسد: «چون عبدالله عامر رضی الله عنهما، نشابور [را] فتح کرد آتشکده قهندز را خراب کرد و به جای آن جامع ساخت و صحابه به آن درآمدند و به احکام دین فتوا دادند... و مسجد بی مناره بود تا این که مهلب به نشابور آمد بناء مناره فرمود در قهندز... اما مسجد جامع بزرگ و مقصوره بزرگ بلاخلاف ابومسلم مروزی بنا نهاد مساحت زمین جامع سی جریب بود و هزار ستون داشت [که] شصت هزار خلق به یک باره در وی نماز کردندی». (2)

مساجد ستون دار یا شبستانی بومسلمی به جز نیشابور در شهرهای دیگر خراسان نیز به وسیله او ساخته شد؛ از جمله مسجد مرو را که در این دوران مرکز حکومتی خراسان بود. این مسجد و دارالاماره مرو که در کنار آن قرار داشته تا دو قرن بعد نیز آباد بوده است. (3)

از مساجد اولیه خراسان که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده است، مسجد جامع تابران توس است. این بنا یکی از مساجد بومسلمی خراسان است.

براساس شواهد تاریخی این مسجد تا سال 791 ه- . ق . که میرانشاه، پسر دوم تیمور به شهرهای ولایت توس هجوم آورد و آن ها را نابود کرد پابرجا بوده است.

از مساجد دیگری که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده می توان از مسجد جامع سیراف در نزدیکی بندر طاهری در حاشیه خلیج فارس نام برد. این بندر در قرون اولیه هجری شکوفاترین بندر بازرگانی خلیج فارس بوده (4)، کلیه مسجدهای سیراف بر اساس دو نمونه اصلی طراحی شده اند؛ مسجد تک حجره ای با فضای واحد مرکزی که این گونه مسجد به صورت متصل به یکی از خانه ها یا در کنار مجتمعی در بازار ساخته شده است. مسجد مهمی که در سیراف باستان شناسان انگلیسی کشف کرده اند مسجدی است که یک حیاط مرکزی دارد و در اطراف آن حجره هایی قرار گرفته و ورودی های آن وضعیت خاصی را نسبت به محورها یا سمت های اصلی نشان نمی دهند. شکل کلی مساجد و حیاط مرکزی آن مربع است. مسجد سیراف، ساده ترین نمونه مسجد جمعه است که از محورهای اصلی و فرعی و چهار ایوان جانبی در آن اثری نیست و با وجود قرار گرفتن حیاط مرکزی در میان شبستان و حجره ها، خاصیت مرکزی بودن موجود در نمونه های تکامل یافته مساجد جمعه را ندارد عنصرهای تفکیک کننده و سمت دهنده به آن عبارت اند از مناره منبر و محراب (5).

دیگر نمونه مسجدهای اولیه که در حفاری های باستان شناسی شناسایی شده، مسجد جامع اصفهان در دوران اولیهٔ آن است که گالدیری آن را معرفی کرده است؛ اما از این بنا تنها پی های آن باقی مانده است. (6)

هرچند پیچیدگی تاریخ بعدی مسجد جامع اصفهان کار باستان شناسان را دشوارتر کرده است، آشکار است که احتمالاً یک مسجد چهلستون بزرگ (حدود 90×140 متر) در قرن سوم هجری ساخته شده و در قرن چهارم در روزگار آل بویه، نمای دیگری در اطراف صحن ایجاد شده است. (7)

پیش از این که مسجد جامع فهرج در 1349 به وسیلهٔ شادروان دکتر محمدکریم پیرنیا معرفی شود (8) فقط دو مسجد سرپا با نقشهٔ شبستانی که به اشتباه نقشه عربی نامیده شده در حالی که این نقشه در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد که در پست های بعدی به آن خواهیم پرداخت در ایران شناخته شده بود؛ یکی تاری خانه دامغان که به قرن دوم هجری منسوب است اما نه سقف اصلی آن به جامانده و نه جزئیات تزیینی آن، و دیگری مسجد جامع نائین (9) که آخرین نمونه این نوع مساجد است با سبکی تکامل یافته تر و تزییناتی زیبا. (10)

1- پیرامون مسجدالنبی و تاریخچه آن ر.ک: نجفی، سید محمد باقر، مدینه شناسی، Horst Ziethen، کلن، 1364، صص 29-63.

2- حاکم نیشابوری، ابو عبد الله، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، نشر آگه، تهران، 1375، ص217.

3- ر.ک: اصطخری ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، انتشارات علمی و ،فرهنگی ،تهران، 1368، ص206 . ابن حوقل صورة الارض ترجمه جعفر شعار بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1345، ص170.

4- پیرامون تاریخچه این بندر رک: سمسار، محمد حسن، جغرافیای تاریخی سیراف، انجمن آثار ملی، تهران، 1357.

5- ر.ک: فقیه، نسرین بندر سیراف شکل بندی شهر ایرانی در صدر اسلام در مجموعه معماری ایرانی گردآوری آسیه جوادی انتشارات مجرد، تهران، 1363، ج1، ص 183.

6- ر.ک: گالدیری اوژن، مسجد جامع اصفهان، میراث فرهنگی استان اصفهان، اصفهان، 1370، ج3، صص 13-16.

7- ر.ک: گالدیری اوژن، مسجد جامع اصفهان در دوره آل بویه ترجمه حسین علی سلطان زاده پسیان سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، تهران، بینا، صص 2-15

8- ر.ک: پیرنیا، محمدکریم، مسجد جامع فهرج، باستان شناسی و هنر ایران، ش5، 1349.

9- پیرامون مسجد تاری خانه رک گدار، آندره آثار ایران ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1371، ج 4، صص14-15.

10 پیرامون مسجد نائین رک گدار آندره، همان صص 16-17؛ گدار، آندره، هنرایران، ترجمه بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه ملی تهران 1358، صص 374-375. برای پژوهش های جدیدتر پیرامون مسجد جامع نائین رک سلطان زاده حسین نائین شهر هزاره های تاریخی دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران 1374

از ابتدای اسلام، دشمنان با توطئه‌های گوناگون برای کمرنگ کردن مساجد تلاش می‌نمودند. از مهم‌ترین ترفندهای کفار و سایر دشمنان اسلام برای محو اسلام کمرنگ کردن نقش مساجد و کم رونق نمودن مساجد بوده است. این حیله خائنانه تا حدی موثر واقع شد. اما انقلاب اسلامی از ابتدا سعی در احیای نقش پررنگ مساجد داشت.

مرحوم امام خمینی(ره) با تأکید بر نقش محوری مسجد در خنثی کردن نقشه های دشمنان اسلام می فرماید: «اینها از مسجد می ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی ها شما دانشجوها، همه تان مساجد را بروید پر کنید، سنگر هست اینجا، سنگرها را باید پر کرد»[1]

و در جایی دیگر می فرمایند: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است، هرچه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید»[2]

[1] . صحیفه امام، ج 12، ص 393.  [2] . همان، ج 2، ص 451. 

در زمان نبی مکرم اسلام(ص)، از جمله مهم‌ترین کارکردهای مسجد، ایجاد بینش صحیح و بسیج نمودن عمومی مردم برای مقابله با کفار و جهاد بوده است. این نقش که سال‌ها به فراموشی سپرده شده بود، در نهضت روحانیون شیعه به رهبری امام خمینی(ره) در سال 1342 هجری‌شمسی و نیز در جریان انقلاب اسلامی، این کارکرد مسجد احیا شد. در زمان 8 سال دفاع مقدس نیز پر رنگ‌تر از گذشته و در تمامی شهرهای کشور، از جذب نیرو گرفته تا آموزش و اعزام و پشتیبانی و دیگر فعالیت‌ها مساجد نقش بسیار اساسی را ایفا نمودند. بدیهی است که اگر تدبیر و بیانات روشنگرانه حضرت امام خمینی(ره) نبود، مساجد نمیی‌توانست به جایگاه حقیقی خود در این زمینه بازگردد و او بود که مساجد را دوباره مرکز جنبش‌ها و حرکت‌های اسلامی نمود و می‌فرمود: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسلامی بوده... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شده است، از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام (ص) و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید.»

صحیفه حضرت امام(ره)، ج 7، ص 65.

اولین کارکرد مسجد همانطور که از نامش پیداست، کارکرد عبادی است؛ اما نهاد آموزش و پرورش اسلام هم در مسجد شکل گرفت. پیامبر گرامی اسلام و اصحاب ایشان وقتی می‌خواستند قرآن را آموزش دهند، وقتی می‌خواستند احکام شرعی را برای مردم بیان کنند، مسجد پایگاه آنها بود.

این کارکرد مسجد تا قرن‌ها ادامه داشت. نه تنها در زمان رسالت حضرت، بلکه در دوره‌ی خلفا و در عهد امیرالمومنین(ع) و حتی در دوره‌ی سیاه بنی امیه و دوران بنی عباس، همیشه مسجد کارکرد آموزشی خود را حفظ کرده بود.

زوایایی در مساجد بزرگ برای علمای بزرگ و دانشمندان بزرگ وجود داشت که این‌ها کرسی درس اصلی شان را در مسجد برگزار می کردند. بنابراین در واقع می توان گفت بعد از کارکرد عبادی، کارکرد آموزشی مسجد، مهمترین و متداول ترین کارکرد مسجد در اسلام بوده است.