چکیده

مسجد از همان ابتدای ظهور اسلام، افزون بر جایگاه عبادی، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی فعالیت‌های سیاسی مطرح بود. پیامبر اکرم (ص) با تأسیس مسجدالنبی در مدینه، از مسجد به‌عنوان مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی-دینی، ایجاد همبستگی میان مسلمانان، و تبیین قوانین اسلامی بهره گرفتند. در طول تاریخ مسلمانان، نقش مسجد در شکل‌دهی اندیشه‌های سیاسی، مقابله با ظلم و بی‌عدالتی، و همچنین رهبری مقاومت‌های مردمی، راه‌گشا بوده است. در این مقاله، با تکیه بر آموزه‌های اسلامی، روایات، و بیانات امامین انقلاب، نقش محوری مسجد به‌عنوان یک پایگاه فعالیت‌های سیاسی و بستری برای ترویج مسئولیت‌پذیری اجتماعی و عدالت‌خواهی بررسی می‌شود.

مقدمه

مسجد در جهان‌بینی اسلامی تنها یک مکان عبادی نیست، بلکه فضایی برای ایجاد وحدت، ارزیابی بحران‌ها و شکل‌گیری جنبش‌های مردمی است. در صدر اسلام، مسجد علاوه بر اقامۀ نماز، برای تدوین سیاست‌های اجتماعی و سیاسی به کار گرفته می‌شد. از سوی دیگر، جریان‌های مبارزاتی در تاریخ اسلامی، ازجمله انقلاب اسلامی ایران، نشان داده‌اند که این مکان مقدس همچنان به‌عنوان سنگری تأثیرگذار در مقابله با استعمار و استبداد عمل می‌کند. این مقاله، مفهوم کارکرد سیاسی مسجد را در گذشته و عصر امروز بازخوانی می‌کند.

کلمات کلیدی

مسجد، کارکرد سیاسی، انقلاب اسلامی، عدالت‌خواهی، مقاومت اسلامی، امت واحده.

آیات و روایات

1. مسجد و نقش سیاسی-اجتماعی در قرآن
   خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

   «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً»
   (و اینکه مساجد از آنِ خداست، پس هیچ‌کس را با خدا مخوانید)
   (سوره جن، آیه 18)
   این آیه بر نقش محوری مسجد به‌عنوان مکانی برای پیشبرد اهداف الهی و اجتناب از هرگونه انحراف تأکید دارد.

2. ایجاد عدالت و همبستگی:
   پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

   «الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ، یُقِیمُ فِیهَا الْعَدْلَ…»
   (مساجد خانه‌های خدا در زمین‌اند که در آن‌ها عدالت برقرار می‌شود.)

3. انقلاب از مساجد آغاز می‌شود:
   امام صادق (ع) می‌فرمایند:

   «عَلَیْکُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ فِی بُیُوتِهِ فِی الْأَرْضِ وَ إقَامَةِ الْجَماع»:
   (بر شما باد به ذکر خدا در خانه‌های او در زمین و برپایی جماعت که سد راه ظلم است.)

سخنان امامین انقلاب

1. امام خمینی (ره):

   «مساجد در اسلام همانند سنگرهایی هستند که در آن‌ها از احکام الهی دفاع می‌شود و برنامه‌های نهضت باید از مساجد شروع شود.»
   (صحیفه امام، ج 17، ص 220)
   اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید. ترس از آمریکا و شوروی و این‌ها نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت بکنید به اسلام. پشت کنید به مساجد.

   ( 20 تیر 1359)
   
   مقام معظم رهبری:

2. «اگر مسجدهای ما همچون دوران صدر اسلام، محور حرکت اجتماعی و سیاسی باشند، دیگر دشمنان نمی‌توانند در برابر این ملت ایستادگی کنند.»
   (بیانات مقام معظم رهبری در روز مساجد، 1384/05/30)

   [مسجد] هسته‌ی مقاومت است، منتها مقاومت بانواعه؛(۱۰) مقاومت فرهنگی، مقاومت سیاسی، و درجای خود هم مقاومت امنیّتی و نظامی؛ کمااینکه در مساجد [اینگونه بوده‌]

   (امام خامنه‌ای_۱۳۹۵/۰۵/۳۱.)

توضیح کارکرد سیاسی مسجد

1. مساجد به‌عنوان مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی

در زمان پیامبر اسلام (ص)، مسجدالنبی نه‌تنها محل عبادت بلکه مرکزی برای مشورت و تصمیم‌گیری در امور سیاسی و نظامی بود. از انتخاب فرماندهان جنگ تا تصمیم‌گیری در امور عمومی جامعه، همه از مساجد آغاز می‌شد. این کارکرد هنوز هم باید ادامه داشته باشد و برای مسائل اصلی جامعه راهکارهای اسلامی ارائه گردد.

2. محور همبستگی امت اسلامی

مساجد مکانی است برای گردهمایی امت. این مکان‌ها بستر ایجاد وحدت بین مسلمانان فارغ از قومیت و وابستگی‌های منطقه‌ای هستند. در بسیاری از مواقع تاریخی، نظیر انقلاب اسلامی ایران، مساجد پایگاه اصلی سازماندهی اعتراضات و تجمعات مردمی بوده‌اند.

3. جلوگیری از ظلم و ترویج عدالت‌خواهی

مساجد مرکز تربیت انسان‌هایی هستند که با آموزه‌های دینی آشنا می‌شوند و توان مقابله با ظلم و بی‌عدالتی را می‌یابند. عدالت‌خواهی، که از آموزه‌های اساسی اسلام است، همواره در مساجد گسترش یافته و سبب ایجاد جنبش‌هایی نظیر مقاومت در برابر استکبار شده است.

4. نقطه آغاز انقلاب‌ها و مقاومت‌ها

از صدر اسلام تا انقلاب اسلامی در ایران، مسجد همواره سنگر اصلی مقاومت در برابر ظلم و ستم بوده است. مقام معظم رهبری در این مورد گفته‌اند:

«اگر انقلاب اسلامی ما توانست دوران استبداد سیاه را بشکند، این شعله از مساجد شروع شد و امتداد یافت.» (بیانات، ۱۳۹۴)

5. تعلیم مسئولیت‌پذیری اجتماعی

در مساجد، مردم یاد می‌گیرند که وظایف اجتماعی آن‌ها بخشی از مسئولیت‌های دینی آن‌هاست. پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

«اَلمُسلِمُ مَن سَلِمَ الناسُ مِن لِسانِهِ وَ یَدِه»
(مسلمان کسی است که مردم از زبان و دست او در امان باشند.)
این رویکرد در مساجد به‌عنوان مرکزی برای ترویج اخلاق و مسئولیت‌پذیری آموزش داده می‌شود.

6. مقابله با استعمار و استکبار

مساجد در تاریخ معاصر به پایگاهی برای مقابله با استعمار و استکبار تبدیل شدند. در جریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد مکان اصلی تجمع انقلابیون و هدایت اعتراضات اجتماعی علیه وابستگی و زورگویی استکبار جهانی بودند. همچنان مساجد در کشورهای اسلامی، به‌ویژه در مقابله با رژیم صهیونیستی و نیروهای اشغالگر، به‌عنوان پایگاه‌های اصلی مقاومت شناخته می‌شوند.

نتیجه‌گیری

مساجد، فراتر از عبادتگاه، به‌عنوان سنگرهای مستحکم دیانت و سیاست در جامعه اسلامی مطرح‌اند. تجربۀ تاریخی نشان داده است که هرگاه مساجد پویا و فعال در عرصه سیاسی بوده‌اند، جامعه اسلامی نیز توانسته گام‌های مهمی در مسیر عدالت، وحدت و عزت بردارد. تقویت نقش سیاسی مساجد در راستای ایجاد امت واحده و تقابل با استکبار، یکی از نیازهای جوامع اسلامی در دوران معاصر است. اگر به مسجد به‌عنوان محور سیاسی نگریسته شود، می‌توان بر آسیب‌های جامعه فائق آمد و به کمال مطلوبی که اسلام ترسیم کرده است، دست یافت.

منابع:

• قرآن کریم
• وسائل الشیعه
• صحیفه امام خمینی
• بیانات مقام معظم رهبری
• منابع مرتبط با تاریخ انقلاب اسلامی