-
جمعه, ۱۷ اسفند ۱۴۰۳، ۰۸:۲۶ ق.ظ
-
۱۱
عنوان: کارکرد فرهنگی و تمدنی مساجد: ساختار و بستر هویت‌سازی اسلامی
چکیده
مساجد به‌عنوان نمادهای تمدنی اسلام از صدر اسلام تاکنون، نقش کلیدی در احیا، گسترش و تثبیت فرهنگ اسلامی و تقویت هویت اسلامی ایفا کرده‌اند. این نقش در مواردی همچون شکل‌دهی به سبک زندگی اسلامی، آموزش ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی، تقویت سرمایه‌های نمادین اسلامی، و جلب مشارکت‌های فرهنگی در جامعه نمایان می‌شود. در این مقاله تلاش می‌شود تا با بهره‌گیری از آیات قرآن، روایات اهل بیت (ع)، و بیانات امامین انقلاب، ابعاد گوناگون کارکرد فرهنگی و تمدنی مساجد بررسی شود و بر اهمیت ارتقای این نقش در تمدن‌سازی نوین اسلامی تأکید شود.
مقدمه
از صدر اسلام، مسجد محوری‌ترین مکان برای فرهنگ‌سازی و تمدن‌سازی بوده است. پیامبر اکرم (ص) با تأسیس مسجدالنبی در مدینه، مساجد را پایگاه‌های اجتماعی قرار دادند که در آن‌ها علاوه بر عبادت، امور فرهنگی و تمدنی نیز مورد توجه قرار گرفت. مساجد با ایجاد مدل‌هایی از زندگی اسلامی، سازمان‌دهی اجتماعات بشری، و تبیین ارزش‌های الهی، مسیر رشد جامعه اسلامی و شکل‌گیری تمدن اسلامی را هموار کردند. اکنون نیز، در دنیای معاصر که جوامع اسلامی با چالش‌های نوین روبه‌رو هستند، بازخوانی کارکردهای فرهنگی و تمدنی مساجد و احیای نقش آن‌ها در سبک زندگی اسلامی و تمدن‌سازی اسلامی بیش از پیش احساس می‌شود.
کلمات کلیدی
مسجد، تمدن اسلامی، فرهنگ اسلامی، هویت‌سازی، سبک زندگی اسلامی، انقلاب اسلامی.
آیات و روایات
-
محور فرهنگی مساجد در قرآن:
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:«إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ…»
(کسانی مساجد خدا را آباد می‌کنند که ایمان به خدا و روز قیامت دارند.) (سوره توبه، آیه 18)
این آیه بر نقش فرهنگی و تمدنی انسان‌های متعهد در شکوفایی کارکردهای مسجد تأکید دارد. -
مسجد، مرکز مدیریت امور فرهنگی:
امام علی (ع) می‌فرمایند:«استماع القول و الکتاب فی المساجد، فرصت تعظیم ارزش‌های دین است.»
(نهج‌البلاغه، حکمت 370) -
مسجد و پیوند تمدنی:
امام صادق (ع) فرمودند:«مساجد را آباد کنید؛ چراکه آن‌ها مرکز نشر دین و ارزش‌های خداست.»
(وسائل الشیعه، ج 3، ص 469)
سخنان امامین انقلاب
-
امام خمینی (ره):
«اگر مساجد را پایگاه تمام امور، اعم از فرهنگی و دینی تا سیاسی و اجتماعی قرار دهیم، زمینه احیای تمدن اسلامی فراهم می‌شود.»
(صحیفه امام، ج 7، ص 198) -
مقام معظم رهبری:
«مساجد مراکز تمدن‌ساز انقلاب ما هستند؛ اگر بخواهیم هویت دینی و فرهنگی جامعه را حفظ کنیم، باید به مساجد به‌عنوان پایه‌گذار فرهنگ اسلامی توجه ویژه داشته باشیم.»
(بیانات مقام معظم رهبری، 1380/10/04)یتواند پایگاه همه‌ی کارهای نیک باشد؛ پایگاه خودسازی، انسان‌سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابله‌ی با دشمن و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدّن اسلامی و بصیرت‌افزاییِ افراد؛ و هَلُمَّ جَرّا. مسجد یک چنین جایگاهی است.
(بیانات در دیدار ائمه جماعات مساجد استان تهران ۱۳۹۵/۰۵/۳۱)
توضیح کارکرد فرهنگی و تمدنی مساجد
1. کانون هویت‌سازی اسلامی و فرهنگی
مساجد پایگاه‌هایی برای تبیین و آموزش مفاهیم فرهنگی و ارزش‌های اجتماعی اسلام هستند. آموزش سبک زندگی اسلامی، تقویت هویت دینی و اجتماعی، و انتقال ارزش‌های الهی به نسل‌ها از جمله وظایف اصلی مسجد است. از زمان تأسیس مسجدالنبی، مساجد زمینه‌ساز اجرای برنامه‌های فرهنگ‌سازی و تمدن‌سازی بوده‌اند.
2. ارتباط مسجد با سبک زندگی اسلامی
یکی از کارکردهای کلیدی مساجد در فرهنگ اسلامی، تاثیرگذاری بر سبک زندگی مردم است. به‌عنوان نمونه، توصیه‌های فرهنگی دین درباره حضور در نماز جماعت، رعایت حقوق همسایگی، و احکام مربوط به تنظیم روابط اجتماعی، از مساجد به مردم منتقل می‌شوند. رهبری معظم انقلاب نیز همواره تأکید کرده‌اند که:
«محورِ اجرای سبک زندگی اسلامی مساجد هستند.» (بیانات، 1393/10/04)
3. محوری برای فعالیت‌های فرهنگی
مساجد در جشن‌ها (مانند اعیاد قربان، غدیر و فطر) و سوگواری‌ها (مانند محرم و صفر) مکانی برای بازتاب ارزش‌های فرهنگی اسلامی هستند. اجرای برنامه‌های مختلف قرآنی، برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی، تفسیر قرآن، و آموزش دینی از نمونه‌‌های متداول فعالیت‌های فرهنگیِ محوری در مساجد است.
4. مسجد و رسانه‌های نوین
در دنیای امروز، مساجد می‌توانند خود را به ابزارهای فرهنگی جدید مجهز کنند. شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های نوین فرصتی برای گسترش آموزه‌های مسجدی و جهانی کردن ارزش‌های فرهنگی اسلام فراهم آورده‌اند. همان‌گونه که در یکی از منابع آمده است:
«مساجد می‌توانند از رسانه‌های مدرن و فناوری‌های نوین به‌عنوان ابزاری برای انتقال پیام‌های دینی فراتر از محدوده زمان و مکان بهره ببرند.» (مرکز رسیدگی به امور مساجد، کتاب مسجد و رسانه‌های جدید، 1396)
5. مساجد به‌عنوان موتور محرک تمدن نوین اسلامی
در مسیر تمدن‌سازی اسلامی، مسجد می‌تواند نقشی بی‌بدیل ایفا کند. مقام معظم رهبری فرمودند:
«توسعه تمدن نوین اسلامی بدون تقویت کارکرد فرهنگی و تمدنی مساجد محقق نمی‌شود.»
این نقش شامل برنامه‌ریزی سیاست‌های کلان فرهنگی، آموزش دین‌محوری به جامعه، و هدایت فرهنگی مردم از طریق امامان جماعت و فعالان فرهنگی مساجد است.
نتیجه‌گیری
مساجد، علاوه بر نقش عبادی، محور و کانون فرهنگ‌سازی و تمدن‌سازی اسلامی بوده‌اند و خواهند بود. این نهاد مقدس می‌تواند با احیای کارکردهای فرهنگی خود، در مسیر شکل‌گیری جامعه‌ای اسلامی و تمدن نوین اسلامی گام بردارد. بهره‌گیری از رسانه‌ها و فناوری‌های نوین همراه با توجه به ارزش‌های اصیل اسلامی، نقشی مؤثر در افزایش تأثیرگذاری فرهنگی مساجد خواهد داشت. با برنامه‌ریزی و تقویت این کارکردها، می‌توان گامی مؤثر در رسیدن به تمدن اسلامی برداشت.
منابع:
- قرآن کریم، سوره توبه.
- نهج البلاغه.
- وسائل الشیعه.
- صحیفه امام.
- بیانات مقام معظم رهبری.
- مرکز رسیدگی به امور مساجد، کتاب «مسجد و رسانه‌های جدید».
- منابع تاریخی و فرهنگی اسلام.