چنین شهرت دارد که معماری اسلامی بیشتر عوامل خود را از دوسنت کهن معماری یعنی معماری ایران از یک طرف و معماری بیزانس از طرف دیگر وام گرفته است. از زمانی که سرزمین های قلمرو امپراتوری ساسانی و بخش بزرگی از امپراتوری بیزانس به تصرف مسلمانان درآمد همه تجربیات و آگاهی های فنی این دو تمدن کهن در خدمت آیین نو قرار گرفت و گرنه آن چنان که می دانیم خانه پیامبر اکرم در مدینه که پس از قبا دومین مسجد نیز به شمار می آمد بنای ساده ای داشت که از چند ستون چوبی و یک طاق مرکب از شاخه های درختان و اندودی از گل ساخته شده بود. (1)

بر پایه اطلاعاتی که ما در اختیار داریم مساجد اولیه ایران را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

گروه نخست مساجدی که در متون کهن و تک نگاری های پیرامون شهرهای ایران از آن ها نام برده شده است؛ گروه دوم مساجدی که در حفاری های باستان شناسی در محوطه های دوران اسلامی آثاری از آن ها به دست آمده و گروه سوم مساجدی که با برخی اضافات از قرون اول هجری به جای مانده اند.

در بسیاری از مناطق دنیای اسلامی مکان های عبادی دوران قبل از اسلام به مسجد تبدیل شده.اند در ایران بر اساس نوشته مورخان اسلامی بسیاری از آتشکده های زرتشتی قدیمی به مسجد تبدیل گردیده اند که مسجد جامع نیشابور در قرن اول هجری نمونه ای از آن هاست. ابوعبدالله، حاکم نیشابوری در تاریخ نیشابور می نویسد: «چون عبدالله عامر رضی الله عنهما، نشابور [را] فتح کرد آتشکده قهندز را خراب کرد و به جای آن جامع ساخت و صحابه به آن درآمدند و به احکام دین فتوا دادند... و مسجد بی مناره بود تا این که مهلب به نشابور آمد بناء مناره فرمود در قهندز... اما مسجد جامع بزرگ و مقصوره بزرگ بلاخلاف ابومسلم مروزی بنا نهاد مساحت زمین جامع سی جریب بود و هزار ستون داشت [که] شصت هزار خلق به یک باره در وی نماز کردندی». (2)

مساجد ستون دار یا شبستانی بومسلمی به جز نیشابور در شهرهای دیگر خراسان نیز به وسیله او ساخته شد؛ از جمله مسجد مرو را که در این دوران مرکز حکومتی خراسان بود. این مسجد و دارالاماره مرو که در کنار آن قرار داشته تا دو قرن بعد نیز آباد بوده است. (3)

از مساجد اولیه خراسان که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده است، مسجد جامع تابران توس است. این بنا یکی از مساجد بومسلمی خراسان است.

براساس شواهد تاریخی این مسجد تا سال 791 ه- . ق . که میرانشاه، پسر دوم تیمور به شهرهای ولایت توس هجوم آورد و آن ها را نابود کرد پابرجا بوده است.

از مساجد دیگری که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده می توان از مسجد جامع سیراف در نزدیکی بندر طاهری در حاشیه خلیج فارس نام برد. این بندر در قرون اولیه هجری شکوفاترین بندر بازرگانی خلیج فارس بوده (4)، کلیه مسجدهای سیراف بر اساس دو نمونه اصلی طراحی شده اند؛ مسجد تک حجره ای با فضای واحد مرکزی که این گونه مسجد به صورت متصل به یکی از خانه ها یا در کنار مجتمعی در بازار ساخته شده است. مسجد مهمی که در سیراف باستان شناسان انگلیسی کشف کرده اند مسجدی است که یک حیاط مرکزی دارد و در اطراف آن حجره هایی قرار گرفته و ورودی های آن وضعیت خاصی را نسبت به محورها یا سمت های اصلی نشان نمی دهند. شکل کلی مساجد و حیاط مرکزی آن مربع است. مسجد سیراف، ساده ترین نمونه مسجد جمعه است که از محورهای اصلی و فرعی و چهار ایوان جانبی در آن اثری نیست و با وجود قرار گرفتن حیاط مرکزی در میان شبستان و حجره ها، خاصیت مرکزی بودن موجود در نمونه های تکامل یافته مساجد جمعه را ندارد عنصرهای تفکیک کننده و سمت دهنده به آن عبارت اند از مناره منبر و محراب (5).

دیگر نمونه مسجدهای اولیه که در حفاری های باستان شناسی شناسایی شده، مسجد جامع اصفهان در دوران اولیهٔ آن است که گالدیری آن را معرفی کرده است؛ اما از این بنا تنها پی های آن باقی مانده است. (6)

هرچند پیچیدگی تاریخ بعدی مسجد جامع اصفهان کار باستان شناسان را دشوارتر کرده است، آشکار است که احتمالاً یک مسجد چهلستون بزرگ (حدود 90×140 متر) در قرن سوم هجری ساخته شده و در قرن چهارم در روزگار آل بویه، نمای دیگری در اطراف صحن ایجاد شده است. (7)

پیش از این که مسجد جامع فهرج در 1349 به وسیلهٔ شادروان دکتر محمدکریم پیرنیا معرفی شود (8) فقط دو مسجد سرپا با نقشهٔ شبستانی که به اشتباه نقشه عربی نامیده شده در حالی که این نقشه در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد که در پست های بعدی به آن خواهیم پرداخت در ایران شناخته شده بود؛ یکی تاری خانه دامغان که به قرن دوم هجری منسوب است اما نه سقف اصلی آن به جامانده و نه جزئیات تزیینی آن، و دیگری مسجد جامع نائین (9) که آخرین نمونه این نوع مساجد است با سبکی تکامل یافته تر و تزییناتی زیبا. (10)

1- پیرامون مسجدالنبی و تاریخچه آن ر.ک: نجفی، سید محمد باقر، مدینه شناسی، Horst Ziethen، کلن، 1364، صص 29-63.

2- حاکم نیشابوری، ابو عبد الله، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، نشر آگه، تهران، 1375، ص217.

3- ر.ک: اصطخری ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، انتشارات علمی و ،فرهنگی ،تهران، 1368، ص206 . ابن حوقل صورة الارض ترجمه جعفر شعار بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1345، ص170.

4- پیرامون تاریخچه این بندر رک: سمسار، محمد حسن، جغرافیای تاریخی سیراف، انجمن آثار ملی، تهران، 1357.

5- ر.ک: فقیه، نسرین بندر سیراف شکل بندی شهر ایرانی در صدر اسلام در مجموعه معماری ایرانی گردآوری آسیه جوادی انتشارات مجرد، تهران، 1363، ج1، ص 183.

6- ر.ک: گالدیری اوژن، مسجد جامع اصفهان، میراث فرهنگی استان اصفهان، اصفهان، 1370، ج3، صص 13-16.

7- ر.ک: گالدیری اوژن، مسجد جامع اصفهان در دوره آل بویه ترجمه حسین علی سلطان زاده پسیان سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، تهران، بینا، صص 2-15

8- ر.ک: پیرنیا، محمدکریم، مسجد جامع فهرج، باستان شناسی و هنر ایران، ش5، 1349.

9- پیرامون مسجد تاری خانه رک گدار، آندره آثار ایران ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1371، ج 4، صص14-15.

10 پیرامون مسجد نائین رک گدار آندره، همان صص 16-17؛ گدار، آندره، هنرایران، ترجمه بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه ملی تهران 1358، صص 374-375. برای پژوهش های جدیدتر پیرامون مسجد جامع نائین رک سلطان زاده حسین نائین شهر هزاره های تاریخی دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران 1374